کتاب شرح دعای عرفه

پیشگفتار کتاب شرح دعای عرفه

﴿قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً﴾[1]

«بگو: اگر دعایتان نباشد، پروردگارم به شما اعتنایی نکند.»

دعا و مناجات رابطۀ میان مخلوق و خالق و محبوب و عاشق است، همان طور که قرآن وسیلۀ ارتباط و اتصال خالق و خلق است.

و چون فرموده‌اند: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي»[2] همان طور که در قرآن هرچه مورد نیاز بشر است بیان شده، «وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ»[3] در وجود اهل‌بیت علیهم‌السلام و در کلمات ایشان نیز هرچه مورد نیاز بشر است وجود دارد.

پس به همان نسبت که عمل به قرآن موجب تقرّب است، عمل و اُنس با سخنان و مناجات‌هایی که از اهل‌بیت علیهم‌السلام رسیده، در تقرّب عبد به مولا مؤثر است. این دو همچون دو بال، مکمّل یکدیگرند، در عروج و وصول به مقصود که همان لقاءاللّه است.

﴿يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ﴾[4]

«اى انسان، بى‏ترديد تو با كوشش و تلاشى سخت به‌سوى پروردگارت در حرکتی و او را ديدار خواهى كرد.»

از اموری که بسیار مورد اهتمام اهل‌بیت عصمت و طهارت و خلفای بر حق رسول‌اللّه صلوات اللّه علیهم اجمعین بوده، مسألۀ دعا و مناجات است؛ ادعیه و مناجات‌هایی همچون دعای کمیل، مناجات شعبانیه، دعای ابوحمزه ثُمالی، دعای صباح، دعای عرفه و… .

اهل‌بیت علیهم‌السلام با ارائۀ این ادعیه، در واقع راه و رسم نجوای بندۀ دلداده و عاشق را با محبوب ازلی و ابدی نشان داده‌اند و آنچه از معارف را که در سخنان عادی نمی‌توان بیان کرد، با این بیان در اختیار مشتاقان گذاشته‌اند.

در این میان «دعای عرفه» گنجینۀ معارفی است که از سوی خاندان وحی و نبوت در دسترس موحدان و مشتاق لقاء پروردگار قرار گرفته است.

این دعا را با آن مضامین ناب و بلند، حضرت ابی‌عبداللّه الحسین علیه‌السلام در ایام حج و در سرزمین عرفات، کنار جبل‌الرحمة با محبوب خود نجوا کرده‌اند. شیعیان نیز به تأسّی از حضرت اباعبداللّه علیه‌السلام در روز عرفه، در صحرای عرفات و نقاط مختلف جهان آن را می‌خوانند.

حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام ۲۵ بار حج به جا آوردند. مشخص نیست در کدام سفر و در چه سالی این دعا را خوانده‌اند، امّا به یقین در آخرین سفرشان در ذی‌حجه سال ۶۰ قمری نبود؛ چرا که در آن سفر، در بین اعمال حج متوجه توطئه عوامل یزید شدند، از این ‌رو حج را به عمره تبدیل و پس از انجام اعمال عمره به سمت کوفه حرکت کردند.

بِشر و بشیر فرزندان غالب اسدی نقل کرده‌اند که در آخرین ساعات روز عرفه امام حسین علیه‌السلام با جمعی از خاندان، فرزندان و شیعیان خود از چادر بیرون آمدند و با نهایت خضوع و خشوع در طرف چپ کوه (جبل الرحمه) ایستادند و روی خود را به طرف کعبه گردانده، دست‌ها را تا مقابل رو برداشتند و این دعا را خواندند.^[5]

بشر بن غالب از اصحاب حضرت امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین و امام سجاد علیهم‌السلام است و بشیر بن غالب از راویان امام حسین علیه‌السلام است.[6]

سید بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) در کتاب مصباح‌الزائر و شیخ ابراهیم بن علی عاملی کفعمی (۸۴۰-۹۰۵ق) در کتاب البلدالامین این دعا را ذکر کرده‌اند و پس از آن دو، علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۱ق) در بحارالأنوار و محدّث شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) در مفاتیح‌الجنان آن را آورده‌اند. در روایت کفعمی دعای عرفه با جمله زیر پایان یافته:

«لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَكَ الْمُلْكُ وَ لَكَ الْحَمْدُ وَ أَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ يَا رَبِّ يَا رَبِّ يَا رَبِّ»

به نقل سید ابن طاووس در اقبال‌الاعمال، دعای عرفه پس از این فقره با فقرات دیگری ادامه می‌یابد که چنین آغاز می‌شود: «إِلَهِي أَنَا الْفَقِيرُ فِي‏ غِنَايَ فَكَيْفَ لَا أَكُونُ فَقِيراً فِي فَقْرِي…»

خاتمه دعا نیز چنین است: «وَ أَنْتَ الرَّقِيبُ الْحَاضِرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَه‏»

این قسمت پایانی را علامه مجلسی رحمةالله‌علیه نیز ذکر کرده، امّا در انتساب آن به حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام تردید داشته. علامه طباطبائی صاحب تفسیر المیزان انتساب این قسمت دعا را به غیر معصوم، ممکن نمی‌داند.[7] عقیدۀ شاگرد علّامه، صاحب تفسیر تسنیم این‌ است:

«صدور این فقراتِ دعا، از غیر معصوم بعید است. در بررسی اسنادِ روایات، آنچه اصل است و موضوعیت دارد، اطمینان به صدور آن از امام معصوم است؛ این اطمینان گاهی از راه وثاقت و اصالت و صداقتِ راوی به دست می‌آید، گاهی از راه بلندی محتوا و اتقانِ متن و گاهی نیز از راه شواهد و قرائن منفصل و متصل. از این رو، بررسی سندی احادیث از آن جهت مورد توجه قرار می‌گیرد که راهی برای حصول این اطمینان است و به اصطلاح موضوعیت ندارد، بلکه طریقیت دارد».[8]

خلاصه اینکه این دعای شریف گنجینه‌ای از معارف الهی است که صدور آن از غیر معصوم، در آن زمان، غیرممکن است. این قسمت در بر دارندۀ معانی بلندی از جمله توحید و معرفت پروردگار، بیان صفات باری تعالی، اعتقاد و اقرار به نبوّت و معاد، تجدید عهد با پروردگار، یادآوری نعمت‌های بیکران الهی و حمد و سپاس بر آنها، تضرع به درگاه خدای تعالی، اقرار و اعتراف به گناهان و توبه و درخواست عفو از او، رو آوردن به صفات پسندیده و اعمال خیر، طلب حوائج و درخواست بخشش و نور هدایت و رحمت و برکت و وسعت رزق و پاداش اخروی است.

آنچه در این مجموعه پیش روی شماست، توضیح و شرح فقرات قسمت پایانی این مناجات شریف، از زبان فقیه مکتب اهل‌بیت است، کسی که عمر خود را در راه شناخت حق و پیروی از آن بزرگواران، تحت‌نظر بزرگان اهل معرفت، همچون آیت‌اللّه انصاری همدانی، آیت‌اللّه نجابت شیرازی و شهید محراب، آیت‌اللّه شهید دستغیب سپری نموده، بهره‌های بسیار از خرمن معارف آن اولیاء گرامی برده و در طول عمر بابرکت خود ملجأ و یار جوانان و مؤمنان جویای حق و حقیقت بوده است.

«اَللّهُمَّ اَوْجِبْ لَنا بِجُودِكَ عَظیمَ الاَجْرِ وَ کَریمَ الذُّخْرِ وَ دَوامَ الْیُسْرِ وَ اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا اَجْمَعینَ وَ لا تُهْلِکْنا مَعَ الْهالِکینَ وَ لا تَصْرِفْ عَنّا رَاْفَتَكَ وَ رَحْمَتَكَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ»

[1]. فرقان، ۷۷.

[2].كمال الدين و تمام النعمة، ۱، 235.

[3]. نحل، ۸۹.

[4]. انشقاق، ۶.

[5]. مفاتیح الجنان، ذیل دعای عرفه.

[6]. معجم رجال الحديث، ‏۴، 227 و 237.

[7]. دانشنامه امام حسين عليه‌السلام بر پايۀ قرآن، حديث و تاريخ، 1۴، ۴۴.

[8]. میقات حج، شماره ۴2.